Η τραγωδία της 19ης Απριλίου 2015 και ο θάνατος περίπου 800 ανθρώπων που προσπαθούσαν να περάσουν τη Μεσόγειο αναζητώντας μια καλύτερη ζωή ίσως να ήταν το σημείο καμπής για την ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου και μετανάστευσης. Σύμφωνα δε με το προσχέδιο της «Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τη Μετανάστευση», που πρόκειται να ανακοινωθεί την Τετάρτη 13 Μαΐου στις Βρυξέλλες. Tο «Σύστημα του Δουβλίνου» πνέει πλέον τα λοίσθια και το 2016 μπορεί να αποδειχθεί το έτος εντός του οποίου θα αλλάξει.
Αλλαγές στο άσυλο
«Πρόκειται για πορεία χωρίς επιστροφή» σημειώνει ευρωπαίος διπλωμάτης και οι πρώτες ενδείξεις είχαν φανεί ήδη από την έκτακτη Σύνοδο Κορυφής της 23ης Απριλίου. Η μεταβολή αυτή θα έχει βαθιές επιπτώσεις τόσο στον τομέα του ασύλου όσο και στην αντιμετώπιση της παράνομης μετανάστευσης. Οπως συνήθως συμβαίνει στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ), η πορεία της αλλαγής δεν θα είναι πολύ γρήγορη. Η επίσημη παραδοχή θα αργήσει, ενώ τα κράτη-μέλη θα πρέπει να δράσουν στο πλαίσιο των εθνικών πολιτικών τους.
Ωστόσο δεν πρέπει να υπάρχουν αμφιβολίες ότι οι ημέρες του Συστήματος του Δουβλίνου όπως το γνωρίζαμε τελειώνουν. Αναμφίβολα δε, δεν θα πρέπει να παραγνωριστεί η συνεισφορά και της ελληνικής Προεδρίας του Συμβουλίου κατά το πρώτο εξάμηνο του 2014 στην προώθηση του διαλόγου για τον Κανονισμό του Δουβλίνου και την ανάγκη αλλαγών σε αυτόν. «Η Αθήνα - και στη συνέχεια η Ιταλία, αλλά με διαφορετικό τρόπο - έβαλε μια σειρά θεμάτων στο τραπέζι όταν κανείς δεν ήθελε ούτε να τα ακούσει» σημειώνει στο «Βήμα» κοινοτική πηγή από τις Βρυξέλλες.
Ο στόχος της αναθεώρησης
Σύμφωνα με τη χαρακτηριστική αναφορά του Κανονισμού της «Ατζέντας για τη Μετανάστευση», «όταν σχεδιάστηκε το Σύστημα του Δουβλίνου, η Ευρώπη βρισκόταν σε διαφορετικό στάδιο συνεργασίας στον τομέα του ασύλου. Οι εισροές που αντιμετώπιζε ήταν διαφορετικής φύσεως και κλίμακας. Η Επιτροπή θα αναλάβει την αξιολόγηση του Συστήματος του Δουβλίνου η οποία θα ολοκληρωθεί μέχρι τα μέσα του 2016. Αν»,συνεχίζουν οι συγγραφείς του κειμένου, «τα αποτελέσματα καταδείξουν την ανάγκη να ξανασκεφτούμε τις νομικές παραμέτρους του Δουβλίνου ώστε να επιτύχουμε δικαιότερη κατανομή των αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη, η Επιτροπή θα είναι έτοιμη να αναλάβει πρωτοβουλία για μια τέτοια μεταρρύθμιση».
Επομένως το 2016 αναδεικνύεται έτος-«κλειδί» και η Κομισιόν σχεδιάζει να κινηθεί αρκετά γρήγορα. Ο απώτερος στόχος θα είναι ένα ομοιόμορφο καθεστώς ασύλου σε όλη την ΕΕ, με την ανάπτυξη ενός Κώδικα Ασύλου αλλά και ενός «πλαισίου για αμοιβαία αναγνώριση των αποφάσεων ασύλου», όπερ σημαίνει ότι η απονομή ασύλου σε ένα κράτος-μέλος θα μπορεί να αναγνωρίζεται σε ένα άλλο. Στην πρόταση της Επιτροπής γίνεται λόγος ακόμη και για μελλοντική ενιαία ευρωπαϊκή αρχή λήψης αποφάσεων για το άσυλο, καθώς και για Δικαστήριο Ασύλου.
Σύμφωνα με πηγές που είναι σε θέση να γνωρίζουν το παρασκήνιο των αποφάσεων στην έδρα της Επιτροπής, ο ρόλος του έλληνα επιτρόπου για τη Μετανάστευση και τις Εσωτερικές Υποθέσεις Δημήτρη Αβραμόπουλου υπήρξε κομβικός. Αν και είναι πάντοτε ιδιαίτερα ευαίσθητο ο επίτροπος μιας χώρας να κινητοποιείται δημοσίως για ζητήματα που απασχολούν τη χώρα του, ο κ. Αβραμόπουλος αξιοποίησε την πολύ καλή σχέση και την προσωπική χημεία του με τον πρόεδρο της Επιτροπής Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ για να τον πείσει ότι δεν ήταν πλέον δυνατόν να μην τίθεται θέμα Δουβλίνου. Ο λουξεμβούργιος πολιτικός, με τη μακρά εμπειρία, κατάλαβε αμέσως τα επιχειρήματα και συμφώνησε.
Και γενικότερα όμως η γλώσσα της «Ατζέντας για τη Μετανάστευση» αποπνέει έναν αέρα αλλαγής. Είναι η πρώτη φορά που οι έννοιες της εσωτερικής μετεγκατάστασης (relocation) και της μετεγκατάστασης (settlement) αναφέρονται τόσο συχνά. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την εσωτερική μετεγκατάσταση, που «καίει» τα «μετωπικά κράτη» (frontline states), όπως η Ελλάδα, η Ιταλία και η Μάλτα, τα οποία πρώτα καλούνται να αντιμετωπίσουν τα μεταναστευτικά κύματα, προτείνεται η σύσταση ενός μηχανισμού που θα βασίζεται σε «κλείδα διανομής» για πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο σε έκτακτες περιπτώσεις.
Παράλληλα, σε μια προσπάθεια να μπορούν άνθρωποι από τρίτες χώρες να έρχονται με ασφάλεια στην Ευρώπη, η Επιτροπή σχεδιάζει να προτείνει ένα πανευρωπαϊκό σύστημα μετεγκατάστασης, το οποίο θα λειτουργεί με κριτήρια όπως το μέγεθος του πληθυσμού, το ΑΕΠ, το ποσοστό ανεργίας, αλλά και ο αριθμός παλαιότερων αιτούντων άσυλο και μετεγκατασταθέντων σε κάθε χώρα ώστε να διασφαλίζεται η κατανομή τους με δικαιοσύνη. Μάλιστα, η Κομισιόν σχεδιάζει να προσφέρει το ποσό των 50 εκατ. ευρώ για την περίοδο 2015-2016 για να στηρίξει το σύστημα.
Σήμερα η εσωτερική μετεγκατάσταση και η μετεγκατάσταση γίνονται κατά κύριο, αν όχι αποκλειστικό, λόγο σε εθελοντική βάση. Αν προχωρήσει η αναθεώρηση του Κανονισμού του Δουβλίνου, αυτό σταδιακά θα αλλάξει και θα κληθούν να συνεισφέρουν χώρες που σήμερα έχουν επιμελώς αποφύγει να το πράξουν, όπως αυτές της Ανατολικής Ευρώπης (ιδιαίτερα δε η Πολωνία, λόγω μεγέθους). Μια τέτοια εξέλιξη θα επιτρέψει την αποσυμφόρηση χωρών όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, αλλά επίσης η Γερμανία και η Σουηδία, που είναι αυτές με πολύ μεγάλο αριθμό αιτούντων άσυλο.
Η εξωτερική διάσταση
Το έτερο σημείο στο οποίο δίδεται έμφαση στην Ατζέντα είναι η συνεργασία με τρίτες χώρες, είτε αυτές είναι χώρες προέλευσης είτε χώρες διέλευσης. Η δράση στον τομέα αυτόν, η επονομαζόμενη «εξωτερική διάσταση», γίνεται με τη συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης της Φεντερίκα Μογκερίνι.
Η εγκαθίδρυση πιλοτικών κέντρων σε χώρες της Αφρικής, σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (ΙΟΜ) και την Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες με σκοπό την παροχή πληροφοριών για εθελοντική μετεγκατάσταση ή και για εθελοντικές επιστροφές, συνιστά ένα νέο μέτρο που προτείνεται. Παράλληλα θα εξεταστεί η συνεργασία στη διαχείριση συνόρων στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών αποστολών της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Αμυνας. Ο Νίγηρας θα είναι η πρώτη αφρικανική χώρα που θα εφαρμοστεί το μοντέλο αυτό.
Θα ενισχυθούν επίσης, με αξιωματικούς-συνδέσμους, οι αντιπροσωπείες της ΕΕ σε χώρες όπως η Αλγερία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο, η Τυνησία, ο Λίβανος, το Πακιστάν, η Ιορδανία κ.ά. Στην Ατζέντα γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην Τουρκία με την οποία η συνεργασία πρέπει να ενισχυθεί. Για τον λόγο αυτόν θα εγκατασταθεί στην Τουρκία σύνδεσμος του Frontex. Εμφαση θα δοθεί, τέλος, στο θέμα των επιστροφών και στην καλύτερη εφαρμογή των Συμφωνιών Επανεισδοχής. Κρίσιμος θα είναι στο σημείο αυτό ο ρόλος του Frontex.
Η εσωτερική ασφάλεια
Η τραγωδία της 19ης Απριλίου οδήγησε τους ηγέτες της ΕΕ, στη Σύνοδο Κορυφής της 23ης Απριλίου, να αναλάβουν δεσμεύσεις για ενίσχυση των επιχειρήσεων του Frontex στη Μεσόγειο, αλλά και στην ανάληψη πρωτοβουλιών για την καταστροφή των υποδομών των δικτύων λαθρομετανάστευσης και διακίνησης ανθρώπων εκτός Ευρώπης. Ωστόσο στο μέτωπο αυτό οι αποφάσεις θα είναι δύσκολες, αν και είναι σαφές ότι η αντιμετώπιση της λαθρομετανάστευσης σχετίζεται άμεσα με την «Ευρωπαϊκή Ατζέντα για την Ασφάλεια» που παρουσιάστηκε πρόσφατα και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Πέραν των πρωτοβουλιών που η ΕΕ προτίθεται να λάβει στο πλαίσιο της καλύτερης και αποτελεσματικότερης διαχείρισης συνόρων (border management), η Κομισιόν και η EEAS προσπαθούν να κινηθούν δυναμικά για την κατ' αρχήν χρηματική ενίσχυση της επιχείρησης «Τρίτων» του Frontex (καθώς και της μικρότερης «Ποσειδών»). Η πρόταση που κατατέθηκε στη Σύνοδο Κορυφής προβλέπει τον τριπλασιασμό του μηνιαίου προϋπολογισμού του «Τρίτωνα» σε περίπου 9 εκατ. ευρώ. Τα σχέδια αυτά όμως δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί, με αποτέλεσμα ο Frontex να μην μπορεί να προχωρήσει στην ενοικίαση του απαραίτητου εξοπλισμού.
Τα διλήμματα των Ευρωπαίων
Ωστόσο μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συζήτηση που διεξάγεται στις Βρυξέλλες για την ανάπτυξη ευρωπαϊκής επιχείρησης που θα αναλάβει την καταστροφή της υποδομής των δουλεμπόρων. Η Ρώμη είναι αυτή που πιέζει προς αυτή την κατεύθυνση. Η κυρία Μογκερίνι σχεδιάζει να παρουσιάσει, την προσεχή Δευτέρα, στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ένα σχέδιο ψηφίσματος με το οποίο η ΕΕ (έχει προετοιμαστεί από τα ευρωπαϊκά κράτη που κατέχουν έδρα στο Συμβούλιο, ήτοι Βρετανία, Γαλλία ως μόνιμα μέλη, μαζί με Λιθουανία και Ισπανία) θα ζητεί υποστήριξη και εντολή για μια τέτοια επιχείρηση.
Ωστόσο η έγκριση μιας επιχείρησης για την καταστροφή των σκαφών των δουλεμπόρων, που μάλλον θα εμπίπτει στο Κεφάλαιο 7 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, μοιάζει απίθανο να εγκριθεί. Η Ρωσία και η Κίνα, που ως μόνιμα μέλη διαθέτουν δικαίωμα βέτο, δύσκολα θα έδιναν τη συγκατάθεσή τους. Επιπλέον ο αρχικός στόχος μιας τέτοιας επιχείρησης θα ήταν η Λιβύη, όπου η έννοια της κρατικής δομής δεν υφίσταται στην παρούσα φάση. Τι θα συμβεί όμως αν χρειαστεί να διεξαχθεί επιχείρηση σε άλλη χώρα, π.χ. στην Αίγυπτο; Αλλο ερώτημα που αναφύεται είναι αν θα χρειάζεται ή όχι η συγκατάθεση της χώρας στην οποία θα λάβει χώρα πιθανή επιχείρηση.
Το θέμα των δικτύων των δουλεμπόρων εντάσσεται σε μία από τις τρεις προτεραιότητες που καταδεικνύονται στην «Ευρωπαϊκή Ατζέντα για την Ασφάλεια» και η οποία αφορά το οργανωμένο έγκλημα (οι άλλες δύο αφορούν την τρομοκρατία και το έγκλημα στον κυβερνοχώρο).
Υπάρχει όμως, στο πλαίσιο αυτό, το γεγονός ότι μέσα στις χιλιάδες των ανθρώπων που έρχονται μέσω των μεταναστευτικών κυμάτων στην Ευρώπη μπορεί να κρύβονται τρομοκρατικά στοιχεία. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι τα ευρωπαϊκά κράτη αποτελούν μία εκ των βασικών πηγών ξένων μαχητών που πηγαίνουν και στρατεύονται στους τζιχαντιστές του Ισλαμικού Κράτους και μικρότερων οργανώσεων, ενώ στη συνέχεια αρκετοί επιστρέφουν στην Ευρώπη και αποπειρώνται τρομοκρατικές επιθέσεις τύπου «Charlie Hebdo».
Συγκλονιστικά τα στοιχεία της ετήσιας έκθεσης του Frontex
Δραματική αύξηση του μεταναστευτικού κύματος
Οι αλλαγές τόσο στη μετανάστευση και στο άσυλο όσο και στην ασφάλεια καθίστανται όλο και πιο απαραίτητες αν διαβάσει κανείς την ετήσια έκθεση του Frontex που δημοσιοποιήθηκε πριν από λίγες ημέρες.
Το 2014 εντοπίστηκαν περισσότεροι από 280.000 άνθρωποι να προσπαθούν να εισέλθουν παρανόμως στην ΕΕ. Πρόκειται για νέο ρεκόρ και νούμερο διπλάσιο σε σχέση με το προηγούμενο ρεκόρ των 140.000 ανθρώπων που είχαν εντοπιστεί το 2011, τη χρονιά της Αραβικής Ανοιξης. Από όσους επιχείρησαν να εισέλθουν παράνομα σε ευρωπαϊκό έδαφος, το 28% (79.169) προερχόταν από τη Συρία. Ρεκόρ σημειώθηκε στον αριθμό των ανθρώπων από την Ερυθραία, που από 11.300 το 2013 εκτοξεύθηκαν σε 34.500 το 2014! Στην τρίτη θέση βρίσκονται οι Αφγανοί που έφθασαν τις 22.000, σε σχέση με 9.500 το 2013.
Οι δύο βασικές οδοί εισόδου είναι η Κεντρική Μεσόγειος (μέσω Ιταλίας) και η Ανατολική Μεσόγειος (μέσω Ελλάδας). Το 60% των εντοπισθέντων, περίπου 170.000 μετανάστες, ήρθαν μέσω της Κεντρικής Μεσογείου, καθώς η κατάρρευση των κρατικών δομών της Λιβύης είναι ελκυστική για τα δίκτυα των δουλεμπόρων. Το 18% πέρασε από την Ανατολική Μεσόγειο, συνολικά 50.800 άνθρωποι.
Στο Αιγαίο Πέλαγος η αύξηση υπήρξε δραματική: από 11.829 άτομα το 2013 φθάσαμε τα 43.377 το 2014. Οι περισσότεροι εξ αυτών δήλωσαν Σύροι, ενώ πολλοί δήλωσαν ψευδή προέλευση για να αποφύγουν την επιστροφή τους. Το άλλο πρόβλημα που ανέκυψε ήταν ότι η επιτήρηση έπρεπε να επεκταθεί σε μεγαλύτερες περιοχές από τη στιγμή που οι δουλέμποροι δεν περιορίστηκαν να κατευθυνθούν προς Λέσβο, Χίο, Σάμο αλλά και σε μικρότερα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.
Η έκθεση του Frontex δίνει έμφαση στη χρήση μεγάλων φορτηγών πλοίων για την παράνομη μεταφορά μεταναστών από την Τουρκία στην Ιταλία, κάτι που ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2014 από λιμάνια όπως η Μερσίνα, τα Αδανα κ.ά. Ο τεράστιος αυτός αριθμός ανθρώπων είχε ως αποτέλεσμα να αφιερώνονται περισσότεροι πόροι στην άμεση φροντίδα τους και όχι στην άντληση πληροφοριών για την ταυτότητά τους, την καταγραφή αποτυπωμάτων κ.ά., με προφανείς επιπτώσεις για την εσωτερική ασφάλεια της ΕΕ. Αυτή η μέθοδος φέρεται να προσφέρει τεράστια κέρδη στους δουλεμπόρους τα οποία πιθανόν να χρηματοδοτούν τρομοκρατικές δραστηριότητες.
Γενικότερα, η Τουρκία αναδεικνύεται «μαύρη τρύπα». Καθώς η Αγκυρα έχει καταργήσει τη βίζα για τους σύρους υπηκόους (και όχι μόνο), αποτελεί εύκολη δίοδο - πόσω μάλιστα που κράτη όπως η Αλγερία και η Αίγυπτος ζητούν βίζα - για όσους θέλουν να πάνε στην Ευρώπη. Επιπλέον πολλοί άνθρωποι από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή πηγαίνουν αεροπορικώς στην Κωνσταντινούπολη, η οποία έχει μετατραπεί σε κόμβο, προσπαθώντας στη συνέχεια να εισέλθουν παράνομα στην Ευρώπη και με πλαστά έγγραφα.
